Imię Boże w cytatach biblijnych w pismach Justyna Męczennika
Imię Boże w cytatach biblijnych w pismach Justyna Męczennika
Na początku informujemy, że podobne zagadnienie, do tytułowego, opisaliśmy w przeszłości w artykule pt. Ojcowie Apostolscy a imię Boże.
http://piotrandryszczak.pl/ojcowie-kosciola-inne-nauki/ojcowie-apostolscy-a-imie-boze.html
W tamtym artykule przedstawiliśmy następujące dzieła i pisarzy wczesnochrześcijańskich z końca I wieku i początków II wieku po Chr.:
Anonimowe Didache
Klemens Rzymski
Ignacy Antiocheński
Anonimowy List Barnaby
Polikarp ze Smyrny
Anonimowe Męczeństwo świętego Polikarpa biskupa Smyrny
Hermas
Anonimowy II List do Koryntian
Papiasz z Hierapolis.
Zakończyliśmy tamten tekst poniższymi słowami:
Jak z powyższego widzimy, Ojcowie Apostolscy, tak jak i Nowy Testament, nie stosowali w swych pismach hebrajskiego imienia Jahwe. Oni wielokrotnie przywoływali Stary Testament w języku greckim, tzw. Septuagintę i za nią używali greckiego imienia Kyrios tzn. Pan. Jak z tego wynika, ich kopie Starego Testamentu nie posiadały imienia Jahwe. Prócz tego określali Boga identycznymi lub podobnymi imionami i tytułami do tych, które zawiera Nowy Testament. Równocześnie stosując np. określenie „imię Pana”, tak jak Apostołowie, nie łączyli tego z imieniem Jahwe. Nie można więc Ojców Apostolskich za to, że nie używali imienia Jahwe, zaliczać do ‘odstępców’, jak to robią Świadkowie Jehowy. Na tej samej zasadzie trzeba by ten sam zarzut postawić Nowemu Testamentowi i jego autorom.
Jan Lewandowski zaś opisał kwestię imienia Bożego w swoim artykule pt. Pierwsi chrześcijanie a Imię Boże.
http://www.piotrandryszczak.pl/jan_lew_pierwsi_chrzescijanie_a_imie_boze.html
W artykule swoim omawia on kilka pism wczesnochrześcijańskich z II wieku i z początków trzeciego stulecia.
Ponieważ nie omawiał on dzieł Justyna Męczennika (100-167), dlatego poświęcamy ten tekst właśnie temu pisarzowi.
Justyn jest osobą charakterystyczną wśród chrześcijan piszących w drugim wieku, gdyż całe jedno ze swych dzieł poświęca Żydom, polemizując z nimi i w nim cytuje głównie i wielokrotnie Stary Testament. Chodzi o pismo pt. Dialog z Żydem Tryfonem (dwie części).
Drugie dzieło Justyna to Apologia (dwie części, uznawane za dwa oddzielne dzieła). Ponieważ jest ono kierowane do pogan (do dwóch cesarzy rzymskich i senatu), więc Biblia w mniejszym zakresie jest w nim cytowana. Dlatego to krótsze dzieło będzie dla nas obiektem do porównań.
Dla nas najważniejsze jest to, że Justyn napisał swe dzieła w języku greckim i cytuje Stary Testament głównie z Septuaginty.
Prześledzimy tu, czy kopie greckie Biblii, które on posiadał, zawierały imię Boże Jahwe lub hebrajski tetragram JHWH, czy raczej grecki termin Kyrios, to znaczy Pan.
Tekst z wyd. II Biblii Tysiąclecia z imieniem Boga według tekstu hebrajskiego | Cytaty z dzieła Justyna Męczennika z imieniem Boga według tekstu greckiego |
„Opuścili Jahwe” (Iz 1:4). | „Opuściliście Pana [Iz 1:4]” (Apologia I:37,2). |
„Tak mówi Jahwe: (...) Jakiż to dom możecie Mi wystawić” (Iz 66:1). | „Jaki Mi dom zbudujecie? mówi Pan [Iz 66:1]” (Apologia I:37,3). |
„Pan Jahwe Mnie wspomaga” (Iz 50:7). | „I Pan się stał wspomożycielem moim [Iz 50:7]” (Apologia I:38,3). |
„bo Jahwe mnie podtrzymuje” (Ps 3:6). | „Ponieważ Pan się Mną zajął [Ps 3:6]” (Apologia I:38,5). |
„i słowo Jahwe z Jeruzalem” (Iz 2:3). | „I słowo Pańskie z Jeruzalem[Iz 2:3]” (Apologia I:39,1). |
„lecz ma upodobanie w Prawie Jahwe” (Ps 1:2). | „A którego wola w zakonie Pańskim [Ps 1:2]”(Apologia I:40,8). |
„bo Jahwe uznaje drogę sprawiedliwych” (Ps 1:6). | „Albowiem Pan zna drogę sprawiedliwych [Ps 1:6]” (Apologia I:40,10). |
„Pan się z nich naigrywa” (Ps. 2:4). W tym tekście pada hebr. słowo Adonaj. | „I Pan z nich szydzić będzie [Ps 2:4]” (Apologia I:40,12). |
„Ogłoszę wyrok Jahwe: Powiedział do mnie: «Tyś Synem moim, Ja Ciebie dziś zrodziłem...” (Ps 2:7). | „By oznajmiać przykazania Pańskie. Pan rzekł do Mnie: Tyś jest Syn Mój... [Ps 2:7]” (Apologia I:40,13-14). |
„Służcie Jahwe z bojaźnią (...) bo zapłonie gniewem i poginiecie w drodze” (Ps 2:11-12) | „Służcie Panu w bojaźni (...) By się czasem Pan gniewem nie uniósł [Ps 2:11-12]” (Apologia I:40,17-18). |
„Bo wielki jest Jahwe i godzien wielkiej chwały” (Ps 96:4). | „Bo wielki jest Pan i wielce chwały godzien [Ps 95:4]” (Apologia I:41,1). |
„oddajcie Jahwe chwałę Jego imienia. Nieście ofiary i wchodźcie przed Jego oblicze” (1Krn 16:29). | „Oddajcie Panu, Ojcu wieków, chwałę. Weźmijcie dary, I stańcie przed obliczem Jego [1Krn 16:29]” (Apologia I:41,2-3). |
„Chodźcie i spór ze Mną wiedźcie! – mówi Jahwe. (...) Albowiem usta Jahwe [to] wyrzekły” (Iz 1:18, 20). | „I chodźcie, i prawujcie się ze Mną! Mówi Pan (...) Tak zaprawdę mówiły usta Pańskie [Iz 1:18, 20]” (Apologia I:44,2, 4). |
„Wyrocznia Jahwe dla Pana mego (...) Twoje potężne berło niech Jahwe rozciągnie z Syjonu:” (Ps 110:1-2). | „Rzekł Pan Panu memu (...) Berło potęgi Twojej rozpostrze Pan z Jeruzalem [Ps 109:1-2]” (Apologia I:45,2-3). |
„Któż uwierzy temu, cośmy usłyszeli? na kimże się ramię Jahwe objawiło?” (Iz 53:1). | „Panie, któż uwierzył, cośmy opowiadali? A ramię Pańskie komuż się zjawiło? [Iz 53:1]” (Apologia I:50,5). |
„Spodobało się Jahwe zmiażdżyć Go cierpieniem (...) a wola Jahwe spełni się przez Niego.” (Iz 53:10). | „Pan (...) Pan” [Iz 53:10]” (Apologia I:51,2). [tekst inny niż w języku hebrajskim] |
„Jahwe, dzielny i potężny, Jahwe, potężny w boju” (Ps 24:8). | „Pan mocny i Pan potężny” (Ps 23:8) (Apologia I:51,7). |
„Czemuż, o Jahwe, dozwalasz nam błądzić” (Iz 63:17). | „Czemu, Panie, dałeś nam zbłądzić [Iz 63:17]” (Apologia I:52,12). |
„Gdyby nam Jahwe Zastępów nie zostawił Reszty, stalibyśmy się jak Sodoma...” (Iz 1:9). | „Gdyby nam Pan nie był nam pozostawił nasienia, Stalibyśmy się jak Sodoma i Gomora [Iz 1:9]” (Apologia I:53,7). |
„Pomazaniec Jahwe – nasze tchnienie”(Lam 4:20). | „Tchnienie oblicza naszego Chrystus Pan [Lam 4:20]” (Apologia I:55,5). |
Zaznaczam, że pominęliśmy w tabeli te wersety biblijne z Apologii Justyna, które powtarzały się dwa lub więcej razy, zamieszczając je tylko jeden raz.
Widzimy z powyższego, że Justyn Męczennik przekazując w swoim dziele tekst biblijny nazywał Boga „Panem”, a nie „Jahwe” (czy JHWH). Takie imię zawierała Biblia grecka, której on używał.
Tą samą prawidłowość znajdziemy studiując drugie dzieło Justyna, to znaczy Dialog z Żydem Tryfonem, które jest bardziej obszerne (zawiera aż 142 rozdziały, a Apologia [1 i 2] 68 i 15 rozdziałów) i zawiera dziesiątki cytatów ze Starego Testamentu. W związku z tym nie będziemy ich tu przytaczać a jedynie informujemy, że tekst jego (z roku 1926) dostępny jest w Internecie:
http://kpbc.uci.umk.pl/dlibra/plain-content?id=67543
Ale to nie wszystko, bo ten opublikowany tekst zawiera też na końcu (s. 355-367) spis wszystkich cytowanych fragmentów z całego Pisma Świętego. Ułatwia to więc poszukiwanie i porównywanie interesujących nas fraz.
Tu warto zaznaczyć, że Justyn w swej dyskusji z Tryfonem cytuje tekst Wj 3:16 i nie stosuje w nim imienia Jahwe, ale Pan, czyli Kyrios:
„Pan, Bóg ojców waszych, mnie się objawił, Bóg Abrahama, i Bóg Izaaka, i Bóg Jakóba, mówiąc:...” (Dialog z Żydem Tryfonem I:59,2).
Co jeszcze da się powiedzieć o Justynie i kwestii imienia Bożego?
Otóż stosuje do Jezusa teksty, które w Starym Testamencie hebrajskim odniesione są do Jahwe!
Mało tego, przytacza nie tylko te, które do Jezusa odniesione są w Nowym Testamencie, ale i inne.
Wynika to z tego. że polemizuje on głównie z Żydem Tryfonem, dla którego Nowy Testament i jego teksty o Bóstwie Chrystusa (np. J 1:1, 18; 20:28; Mt 28:18, 1J 5:20 i inne) nie miały żadnego znaczenia. Musi więc poprzestać on tylko na argumentacji zaczerpniętej ze Starego Testamentu.
Otóż Justyn uważa, że wszystkie (!) objawienia Boga w Starym Testamencie są dziełem Chrystusa-Boga:
„Jeśli więc wiemy, że ten Bóg pod tak wielu postaciami objawił się Abrahamowi, Jakubowi i Mojżeszowi, dlaczego sprzeciwiać się i nie wierzyć, że On według woli Ojca wszech rzeczy mógł się jako człowiek narodzić także z Dziewicy?” (Dialog z Żydem Tryfonem” II:75,4).
„Toć wykazałem, że to był Jezus, który objawił się Mojżeszowi, Abrahamowi oraz wszystkim innym patrjarchom i z nimi rozmawiał, by służyć woli Ojcowskiej, że to On również przyszedł i narodził się jako człowiek z Marji Dziewicy, że wreszcie trwa zawsze” (Dialog z Żydem Tryfonem” I:113,4).
Poniżej podajemy kilka fragmentów Justyna, który stosuje wypowiedzi Biblii dotyczące Jahwe do Chrystusa:
Przykładowo w Apologii (I:63,4-15) odnosi do Jezusa słowa „Jam jest, którym jest” (Wj 3:14):
„Otóż powiedziano tam, co następuje: »I mówił do Mojżesza Anioł Boży, w ognia płomieniu z krzaku, I rzekł: Jam jest, którym jest, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka, Bóg Jakóba, Bóg ojców twoich. Zstąp do Egiptu, I wyprowadź lud Mój«. Dalszego ciągu możecie się z tych pism dowiedzieć, nie możemy bowiem tutaj wypisać wszystkiego. Już przecie i te słowa stanowią dowód, że Jezus Chrystus jest Synem Bożym i Apostołem, że był pierwej Słowem i objawił się, to pod ognia postacią, to pod obrazem istot bezcielesnych, a teraz z woli bożej i dla zbawienia rodzaju ludzkiego stał się człowiekiem. (...) Mają tu wyraźne słowa, zapisane w księgach Mojżeszowych: »I mówił do Mojżesza Anioł Boży, w ognia płomieniu z krzaku: Jam jest, którym jest, Bóg Abrahama, I Bóg Izaaka, I Bóg Jakóba!« A jednak powiadają, że Ten, który słowa te mówił, to Ojciec i Stwórca wszech rzeczy. Dlatego to Duch Proroczy skarcił ich, mówiąc: »Izrael zaś Mnie nie poznał, I lud Mnie nie rozumiał« [Iz 1:3]”. (Apologia I:63,7-12).
W Dialogu z Żydem Tryfonem” (85:1-4) Justyn nazywa Jezusa „Królem Chwały” i „Panem Zastępów”, przytaczając teksty (Ps 24:7 i 10), które w języku hebrajskim mają określenie „Jahwe Zastępów”:
„Chwalmy Go [Boga] przez Króla Chwały, przez Pana Zastępów” (Dialog z Żydem Tryfonem I:29,1).
„A oto psalm Dawidowy [Ps 24:8-10]: »(...) Któż to jest ten Król Chwały? Pan Mocny i Potężny Wojownik. Podnieście książęta bramy swoje. I unieście się, bramy odwieczne, A wejdzie Król Chwały. Któż to jest Król Chwały? Pan Zastępów – Oto Król Chwały«. Otóż stwierdziłem, że Salomon nie jest Panem Zastępów; to raczej nasz Chrystus. Kiedy powstał z martwych i wstąpił w niebiosa, tedy książęta, od Boga w niebiesiech ustanowieni, otrzymali rozkaz otwarcia bram niebieskich, by wszedł Ten, który jest Królem Chwały...” (Dialog z Żydem Tryfonem I:36,3-5). Patrz też podobnie Dialog z Żydem Tryfonem II:85,1 i 4.
„(...) on był królem, a przecie słowa psalmu jak najwyraźniej wskazują na to, że mowa o Królu Wiekuistym, to znaczy Chrystusie. (...) który najpierw cierpiał, a potem do nieba wstąpił, a wreszcie przychodzi w chwale i dzierży królowanie wiekuiste, co zresztą stwierdzam na podstawie wszelkich Pism” (Dialog z Żydem Tryfonem I:34,2).
„On bowiem jest Kapłanem wybranym i Królem wiekuistym, Chrystusem, jako Syn Boży” (Dialog z Żydem Tryfonem II:118,2).
Podobnie Justyn stosuje do Jezusa słowa Ps 47:6-10 oraz Ps 96 i 99, gdzie tekst hebrajski Biblii ma imiona „Jahwe”, „Bóg” i „Król” (Dialog z Żydem Tryfonem I:37,1-4; I:73,2-4). Takich miejsc jest więcej.
Tekst Rdz 19:24, w którym w języku hebrajskim 2 razy pada imię Jahwe Justyn odnosi do Syna i Ojca:
„Kiedy mówi: »Spuścił Pan deszcz ognia z strony Pana z nieba«, tedy Słowo Prorocze zaznacza, że jest ich Dwóch, co do liczby: jeden z nich przebywa na ziemi, a zstąpił, by oglądać narzekanie Sodomitów, drugi natomiast przebywa w niebiesiech, a jest Panem również i tego Pana, co zstąpił na ziemię; jako Ojciec i Bóg jestźródłemJegopotęgi, państwa i bóstwa” (Dialog z Żydem Tryfonem II:129:1).
Justyn uważa, że słowa „Uczyńmy człowieka na Nasz obraz, podobnego Nam” (Rdz 1:26) oraz „Oto człowiek stał się taki jak My” (Rdz 3:22) świadczą o co najmniej dwóch Osobach Bożych:
„A zatem jeśli powiedział: »Jeden z Nas«, to przez to zaznaczył liczbę tych, co są razem z sobą, oraz że ich było przynajmniej dwóch” (Dialog z Żydem Tryfonem I:62,3; por. I:62,1-2).
Wymiennie, raz do Ojca, a innym razem do Syna, odniósł tytuł „Bóg Abrahama, Izaaka i Jakuba”:
„I nie twierdzimy, że inny jest nasz, a inny wasz Bóg; nie, to ten sam, który ojców waszych wywiódł z Egiptu (...) W żadnym też innym Bogu nie pokładamy nadziei, jako że niema innego Boga, ale w tym samym, któremu i wy ufacie, w Bogu Abrahama, Izaaka i Jakóba” (Dialog z Żydem Tryfonem I:11,1).
„(...) to jednak ten, który Mojżeszowi powiedział, iż jest Bogiem Abrahama, i Bogiem Izaaka i Bogiem Jakóba, nie stanie się Stwórcą wszech rzeczy. Nie; jest to Ten, który, jak się wam udowodniło, objawił się Abrahamowi i Jakóbowi; jest On Sługą woli Stwórcy...” (Dialog z Żydem Tryfonem I:60,2).
Choć Stwórcą kilka razy nazwał Ojca, to jednak i o Jezusie mówi jako o Bogu, „który świat stworzył”:
„A zatem Ten, który świat stworzył, daje świadectwo, że Mu się kłaniać należy, że jest Bogiem i Chrystusem, a słowa te zupełnie jasno na to wskazują” (Dialog z Żydem Tryfonem I:63,5).
Również Justyn nazywa Jezusa „Panem Bogiem”:
„Czy myślicie, że według Pism czcić i nazywać Panem Bogiem należy kogo innego oprócz Stwórcy tego wszechświata oraz Chrystusa” (Dialog z Żydem Tryfonem I:68,3).
Tak więc Justyn wielokrotnie nadaje Jezusowi Chrystusowi te same tytuły i imiona, które posiada Bóg Ojciec. Stosuje też wiele razy do Syna Bożego fragmenty biblijne, które odnoszone są w tekście hebrajskim do Jahwe, czy w tekście greckim do Pana, czyli Kyriosa.
Czy Bóg ma „wymyślone” imię według Justyna?
Towarzystwo Strażnica tak oto ironicznie napisało o Justynie Męczenniku i kwestii imienia Boga:
„Jednak wróg imienia Bożego nie dawał za wygraną. Po śmierci apostołów szybko zasiał odstępstwo (Mateusza 13:38, 39; 2 Piotra 2:1). Na przykład Justyn Męczennik – pisarz uważający się za chrześcijanina, który urodził się mniej więcej wtedy, gdy umarł Jan, ostatni z apostołów – w swych dziełach argumentował, że Boga »żadnem wymyślonem imieniem nazwać nie można« (Apologja. Dialog z Żydem Tryfonem, tłum. A. Lisiecki). Gdy rzekomi naśladowcy Chrystusa sporządzali kopie Chrześcijańskich Pism Greckich, najwyraźniej usuwali z przepisywanego tekstu imię Jehowa i zastępowali je tytułem Kýrios, greckim odpowiednikiem słowa »Pan«. Nie lepiej było z Pismami Hebrajskimi. Odstępczy Żydzi nie czytali już na głos imienia Bożego, więc kopiści zamienili imię Boże na Adonaj w przeszło 130 miejscach” (Strażnica 01.07 2010 s. 6-7).
Od razu powiedzmy, że Towarzystwo Strażnica posłużyło się manipulacją, bo wyrwało z kontekstu pewien fragment („żadnem wymyślonem imieniem nazwać nie można”), by pokazać że Justyn zwalczał termin Jehowa, o którym Świadkowie Jehowy dziś uczą.
Tymczasem Justyn pisząc w Apologii, skierowanej do pogan, tak oto napisał poganom w sprawie Boga:
„Przekazano nam ponadto, że Bóg nie potrzebuje od ludzi żadnej ofiary materialnej bo widzimy, że to On właśnie wszystko daje. Przecie pouczono nas, mamy to głębokie przeświadczenie i wierzymy, że na tych tylko łaskawem spogląda okiem, którzy naśladują własne Jego doskonałości: roztropność, sprawiedliwość, ludzkość, wszystkie wreszcie właściwości tego Boga, którego żadnem wymyślonem imieniem nazwać nie można” (Apologia I:10,1).
Trzeba tu dodać, że w nowszym przekładzie tego dzieła inaczej oddano te słowa, które nie bardzo pasują do zarzutu Świadków Jehowy:
„Uznajemy i jesteśmy przekonani oraz wierzymy, że Bóg jest łaskawy tylko wobec tych, którzy naśladują Jego własne przymioty: roztropność, sprawiedliwość, filantropię i wszelkie inne przymioty boskie, których żadnym określeniem wyrazić się nie da” (Apologia I:10,1, nowy przekład: Pierwsi Apologeci Greccy tłum. Ks. L. Misiarczyk, Kraków 2004, s. 212).
Zaznaczmy słowa Justyna: „wymyślonym imieniem” Boga nazwać nie można. Czy zatem Kyrios czy Jahwe są „wymyślonymi” imionami, że Justyn miałby je zwalczać?
Temu męczennikowi, jak widać, o zupełnie co innego chodziło, niż próbuje mu narzucić Towarzystwo Strażnica.
Trzeba tu dodać, że właśnie Towarzystwo Strażnica ma wiele „wymyślonych” imion i określeń Boga. Oto one:
„Służąc Wielkiemu Teokracie, Jehowie, powinniśmy pamiętać o różnicach między procedurą demokratyczną a teokratyczną” (Strażnica Nr 2, 2001 s. 13).
„Jehowa jest dokładnym Dyspozytorem Czasu” (Przebudźcie się! Nr 9, 1998 s. 20).
„Jehowa jako pełen miłości »Dziadek« i Jego uniwersalna organizacja jako czuła »Babka« zawsze będą wspólnie okazywać miłość i dobroć swym wnukom, swym bogobojnym potomkom na ziemi” (Strażnica Nr 11, 1957 s. 22 [ang. 01.10 1956 s. 605]).
Oto inne określenia Boga „wymyślone” przez Świadków Jehowy:
„Protektor”: „Jehowa Bóg jest jedyny Protektor i Życiodawca” (Strażnica 01.09 1937 s. 261 [ang. 01.07 1937 s. 196]).
„Bojownik”: „Jehowa, wielki Bojownik, wygra walkę z bezbożnikami” (Strażnica Rok CIII [1982] Nr 14 s. 19).
„Dyktator”: Jehovah is supreme, the Most High, and absolute Dictator over his organization (ang. Strażnica 15.08 1932 s. 243). „Prawowity dyktator Jehowa jest Bogiem porządku, a to samo przez się jest dowodem, że ma organizację. On jest naczelną władzą. Najwyższym i absolutnym dyktatorem swojej organizacji” (ZłotyWiek 01.11 1934 s. 3). „Jehowa jest jedynym prawowitym dyktatorem” (ZłotyWiek 01.11 1934 s. 7).
„Rachmistrz”: „Przez tą metodę Jehowa, który jest akuratnym Rachmistrzem względem swoich zamiarów, obrazowo przepowiedział, że »czasy pogan«, albo »siedem czasów«, będą się przedłużać aż do jesieni r. 1914 po Chr.” („Prawda was wyswobodzi” 1946 [ang. 1943] s. 224; patrz też Strażnica 01.01 1923 s. 4).
„Interpretator”: „Bóg jest Interpretatorem i Nauczycielem przez Chrystusa” (Strażnica Nr 14, 1952 s. 10 [ang. 01.02 1952 s. 79]).
„Imperator”: the great Emperor of the universe, Jehovah God. (ang. Strażnica 01.10 1934 s. 292; por. ang. Strażnica 01.11 1919 s. 328). „Jego zamiarem jest, aby Jezus Chrystus miał z sobą spółuczestników w liczbie stu czterdziestu i czterech tysięcy, którzy będą stanowić część Jego imperjum [ang. his empire, s. 188]. W budowaniu tego imperjum Bóg nie śpieszył się, lecz postępował stale majestatycznie według swego upodobania” (Wyzwolenie 1929 [ang. 1926] s. 190).
„Bezpartyjny”: „Wobec tego, że Bóg zawsze jest sprawiedliwy względem swych stworzeń, przeto nikogo nie może krzywdzić, ani nikogo wyróżniać. Zawsze jest bezpartyjnym. – Jakóba 3:17” (Złoty Wiek 01.01 1932 s. 7).
„Większy faraon”: „Dzisiaj to nie faraon jest władcą. Suwerenem Wszechświata jest Jehowa Bóg, Większy Faraon” (Survival Into a New Earth 1984 s. 79); „Przyszli do większego Józefa, do Jezusa Chrystusa, który reprezentuje większego Faraona, to jest Jehowę Boga” (Strażnica Nr 10, 1953 s. 13 [ang. 01.12 1952 s. 733]; patrz też Strażnica Nr 10, 1970 s. 17).
„Posiadacz”: „Jako Wszechwładny Pan oraz Posiadacz-Małżonek Jehowa miał prawo wymagać wyłącznego oddania od sprzymierzonego z Nim narodu izraelskiego” (Strażnica Rok CVIII [1987] Nr 9 s. 2; patrz też Wspaniały finał Objawienia bliski! 1993 s. 312).
„Rozkazodawca”: „Świadkowie zdają sobie sprawę, że ich Rozkazodawcami są Jehowa Bóg i Jezus Chrystus, toteż mimo napotykanego sprzeciwu wytrwale głoszą orędzie Królestwa” (Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego 1995 s. 674).
„Obserwator”: „Jeśli zgrzeszyłem, cóż zdziałam przeciwko tobie, Obserwatorze ludzkości?” (Hi 7:20, Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata 1997).
Jak z powyższego widzimy, Justyn Męczennik, podobnie jak Ojcowie Apostolscy i Nowy Testament, nie stosował w swych pismach hebrajskiego imienia Jahwe. On wielokrotnie przywoływał Stary Testament w języku greckim, tzw. Septuagintę i za nią używał greckiego imienia Kyrios, tzn. Pan. Jak z tego wynika, jego kopie Starego Testamentu nie posiadały imienia Jahwe. Prócz tego określał Boga Ojca i Chrystusa identycznymi lub podobnymi imionami i tytułami do tych, które zawiera Nowy Testament.
Na zakończenie składam podziękowanie za uwagi i pomoc w napisaniu tego tekstu J. Romanowskiemu z Warszawy.